دو تبصره بر شعر نیمایی

          م مهرپرور 
            بازدید : 139
          سه شنبه 20 دی 1390
           نظرات (0)
        

دو تبصره بر شعر نیمایی

1- جدال وزن و معنا در شعر نیمایی

یکی از ایراد هایی که می توان بر شعر دیروز گرفت ، برتری قرار داد های از پیش نهاده شده ی عروضي و آرايه اي بر نیت مولف است ؛ یعنی شاعر آن چه را که می نویسد ، همه ی آن چیز ی نیست که می خواست بگوید . شاعر یک معنا و مفهوم ذهنی پیش از نگارش دارد . اما در حین نوشتن ، عناصری مثل وزن ، ردیف و قافیه ، از داخل شعر به هدایت معنای شعر پرداخته ، شعر را به جاهایی می برند که با نیت مولف هیچ نسبتی ندارد .این گزاره تا حدودي اهميت تصادف نویسی و نگارش خود به خودی را ، كاهش مي دهد . به عبارت دیگر بخشی از نیت مولف در برابر وزن و قراردادهای از پیش نهاده شده ی دیگر ، به نفع اقتدار مولفه های مورد اشاره حذف می شود . هم چنان که می دانیم ، در شعر کلاسیک بخشی از واژه ها و به تبع آن ساختار نحوی و معنایی متن ، به واسطه ی سلطه ی نظم احضار می شوند . وزن عنصر تعیین کننده ای محسوب می شود . در اين حوزه ذهن پرورش یافته و ورزیده ی شاعر تنها می تواند بهترین ها را بر گزيند ،اما نمی تواند اقتدار وزن را زیر سوال ببرد .
تغییر و تحولاتی که نیما در وزن شعر انجام می دهد ، در بدو امر اولین تفاوتی است که چشم و گوش مخاطب با آن روبرو می شود . بخصوص ذهنی که با وزن بسته بندی شده ی شعر قدیم خو گرفته باشد . شعر نیمایی اساس افاعیل عروضی شعر قدیم را می پذیرد، اما اختیارت بیشتری برای شاعر قائل می شود . در شعر نیمایی قرار است مصرع و بیت بر اساس اقتدار بي چون و چراي وزن شكل نگرفته و سطر ها به صورت مکانیکی تمام نشوند، بلکه هر جا سخن به پایان رسید، مصرع یا سطر تمام شود . قافیه هم باید زنگ مطلب باشد که علاوه بر نقش موسیقایی ، به کمک معنا و ساختار شعر بیاید .
از لحاظ ساختار ظاهری ، بلندی و کوتاهی مصراع هاي شعر نيمايي ، بارزترین تفاوت ظاهری آن با شعر کلاسیک است . نیما همان گونه که در نگره هایش می نویسد ، می خواهد مصراع ها را _ که در شعر کلاسیک به اقتضای یکنواختی وزن شکل می گرفت _ به اقتضای معنا به پایان برد .: یعنی تغییر مسیر شعر از وزن محوری به معنا محوری .
در شعر نیمایی افاعیل عروضی مشابه هستند ، اما مساوی نیستند و تعداد افاعیل به اقتضای معنا کم و زیاد می شود .
" در این نوع ( وزن نیمایی ) که مثلا برداشت ما در همان بحر رمل سالم است ، چون نظم تساوی طولی مصرع ها رعایت نمی شود که خواننده بداند مصرع در کجا تمام می شود . اگر همان طور ، فاعلاتن ها بدون وقف و مکثی دنبال می شد ، شعر صورت بحر طویل به خود می گرفت و عیب یکنواختی به صورتی دیگر تکرار می شد . برای احتراز از این يكنواختي ( که در شعر قدیم فقط آمدن قافیه در جای معینی شعر را به نسبت ، از شکل بحر طويل بیرون می آورد ) نیما مصرع ها را غالباً در میان فاعلاتن ، به یک هجای بلند و سنگین می رساند و خاتمه می دهد و یا حرکتی را اشباع می کند ." (1)
با همه ي اين تمهيدات اما ، حکومت وزن در شعر نیمایی به پایان نمی رسد . وزن به نوعی دیگر عناصر شعر را زیر سلطه دارد و بسیاری از معادلات فکری و زبانی شعر نیمایی براساس اقتدار وزن شکل می گیرد . وزن سبب احضار برخی واژه ها و یا شکل دیگری از واژگانی که در ذهن مولف بوده ، می شود و به تبع آن برخی تعقید ها را به شعر تحمیل می کند . نیما خود به اهمیت این مقوله آگاه بوده و سرودن شعری در دو وزن – آخرین شعر نیما – در همين راستا قابل طرح می باشد .
مولفه ی دیگری که همپای وزن ، نیت مولف را تحت تاثیر قرار می دهد ، قافیه و ردیف است . قافیه و ردیف به شکلی که در شعر کلاسیک حضور دارد ،از نگاه اين مقال يك عامل محدود کننده است . ردیف بخشی از واژگان انتخاب شده است که در خلاف اقتصاد واژه ، دایره ی انتخاب های شاعر را محدود می کند و در نهایت خلاقیّت شاعر را در حیطه ی گزینش واژه تحت تاثیر قرار می دهد . اگر چه نمی توان زیبایی های حضور قافیه و رديف را بخصوص از نظر موسیقایی انکار نمود ، این حضور هزینه ای می طلبد که زیبایی شناسی و معنا باید بپردازند/ پرداختند . در شعر نیمایی _ البته با التفات به نظریه های ادبی نیما – هدف برداشتن این بار های اضافی از دوش شعر بود.
شعر نیمایی تنها بخشی از سلطه ی وزن و قافیه را تخفیف می دهد ، اما خود به نوعی دیگر درگیر محدودیت هایی می شود .وزن نیمایی اگر چه اختیارات ویژه ای به شاعر می دهد _ اختیاراتی که گویی در طی تاریخ به زور از او سلب شده و حالا قرار است به شیوه ی قطره چکانی به شاعر عطا شود _ نمی تواند همه ی سلطه ی اقتدار گرايانه ی وزن را حذف کند .به هرحال نیت مولف با متن نگاشته / سروده شده ، تفاوت هایی دارد . این تفاوت حاصل دخالت اقتدار گرایانه ی وزن و متعلقات آن است . هم از این روست که در شعر نیما ، همچون شعر پیش نیمایی ، وزن یکی از مولفه های اصلی متمایز کننده ی شعر از نثر است .

2- شعر نیما و شعر نیمایی

اما دیدگاه های نیما ی نگره پرداز ، بسی جلو تر از شعر هایش در حرکت است . البته نظریه پردازی و گفتن باید ها و نباید ها و تعیین معیار های تازه ، با همه ی اشراف فنی که نیاز دارد ، راحت تر از اجرای نگره ها در شعر است . در اجرا خلاقيت شاعر و آشنايي او به ظرفيت و ظرافت زبان نقشي محوري دارند . نیما نظراتی راجع به شعر داشته ، که هنوز بسیاری از شاعران پیشرو ، سعی در اجرای آن دارند ، گو این که برخی از این نظریه ها همچنان در حد نظریه باقی مانده اند . نیما آن چنان که از شعر ش در می یابیم ، موفق به اجرای همه ی نظریاتش نشده است . ناگفته نماند که لزوما نگارش نظریه به معنی اجرای فی الفور آن نیست .
یکی از نگره های نیما ، که در نوشته هایش بسیار برآن اصرار می ورزد ، رساندن شعر به راحتی و روانی نثر است ؛ یعنی شعر بدون آن که شعریتش را از دست بدهد ، بتواند به راحتی نثر حرف بزند . شاعر مجبور نباشد به حکم وزن ، معنی را فدای عروض کند . عناصری چون وزن و قافیه و ردیف تعیین کننده ی همه چیز شعر نباشند .
« مقصود من جدا كردن شعر زبان فارسي از موسيقي آن است كه با مفهوم شعر وصفي سازش ندارد . من عقيده ام براين است كه مخصوصا شعر را از حيث طبيعت بيان آن به طبيعت نثر نزديك كرده ، به آن اثر دلپذير نثر را بدهم »(2)
منظور نيما از اثر دلپذير نثر چيست ؟ نيما به چه جنبه اي از نثر توجه دارد ؟
« شعر بايد از حيث فرم ، يك نثر وزن دار باشد . اگر وزن بهم بخورد ، زيادي و چيز غير طبيعي در آن نباشد.» (3)
اما در شعر نیما به ندرت چنین اتفاقی می افتد . شعر برف در كنار چند شعر ديگر مي تواند در اين ساحت باز خواني شود :
زرد ها بي خودي قرمز نشدند
قرمزي رنگ نيانداخته است
بي خودي بر ديوار .
صبح پيدا شده از آن طرف كوه از اكو اما
وازنا پيدا نيست ... (4 )
امابيشتر شعرهاي او ، بارها در دست انداز های زبانی مي افتد . حتی می توان گفت که بخش عمده ای از شعر های نیما ، نه تنها به سوی روانی نثر حرکت نمی کنند ، که نسبت به شعر کلاسیک نا روان تر هستند . چرا که حرکت او به سوی شگرد های تازه ، شعرش را از روانی و سادگی نحوی دور می کند .ظاهراً این شعر ها را باید مرحله ی گذاری در پرونده ی ادبی او نامید که گاه بیش از حد به طول می کشد : شعر های بلند و روایتمند نیما گواه مدعای ما هستند .
جدا از روایت مندی و طولانی نویسی ، تعقید های زبانی یکی دیگر از نقاط آسیب پذیر شعر نیما به شمار می آید . این تعقید ها از این جا ناشی می شود که شاعر با دستکاری نحو زبان ، سعی دارد به زبان تازه ای دست یابد . این جابجایی های گاه ناخوشایند ، شعر نیما را مصنوعی جلوه می دهد . بخشی از ابهام شعر نیما ، پیش/ بیش از آن که محصول عمق شعر و پیچیدگی روابط عناصر شعر باشد ، محصول همین تعقید های زبانی است .
" در هم ریختگی بیش از حد متعارف جمله ها و بند ها ، عبارات فعلی و کنایی ساختگی و نه چندان معنی رسان و دلپذیر و اشکالات صرفی متعدد - که نمی توان تاثیر حفظ مایه ی وزنی و رعایت گه گاه قافیه را در پدید آمدن آنها نادیده گرفت – زبانی حقیقتاً قاعده گریز و نامطبوع به شعر نیما بخشیده است . " (5)
درست است که هر متن ادبی ابهام خاص خود را داراست ، اما برخی پیچیدگی های شعر نیما ناظر بر ناهمخوانی عناصر شعر و در نتیجه ، تعقید های زبانی است . تنها بخش کوچکی از پیچیدگی شعر نیما از نوع پیچیدگی فکری و اندیشگی است و بیشتر شعر هایش به واسطه ی تعقیدها و ساختار نحوی نرم گریز ،کمتر خوانده می شوند/ شدند.
اگر به قول بارت شاخص تاثیر گذاری یک متن / شعر را لذت بدانیم (6 ) خواندن بیشتر شعر های نیما لذتی ندارد و حتی تحقیقی خواندن این قسم از شعر هایش ، حوصله ای همسنگ حوصله ی نیما می طلبد که اغلب از انرژی شاعران ما خارج است .به نظر می رسد در بخش عمده ای از آثار نیما ، یک بازی کودکانه ی عمدی در جریان است تا سلامت و روانی زبان را از کار بیاندازد .
به هرحال با قرار دادن این شعر ها در مرحله ی گذار ، می توان حضور این دشخواری ها را توجیه نمود . اما دلایل مورد اشاره سبب شد شعر نیما نسبت به شعر شاگردان و پیروانش کمتر خوانده شود . حتی بخشی از این خوانش ها نیز خوانش های تحقیقی است .بیراه نیست اگر بگوییم : شعر نیما به آن اندازه که از روایت مندی و بلند سرایی بهره می برد ، جذابیت ندارد .
اما شاگردان نیما و پیروان شیوه ی نیمایی ، هریک جنبه هایی از شعر و نظریات نیما را به کار گرفته ،صدای ماندگاری در شعر معاصر شدند . من در طرح این مبحث و برای آسان نویسی آن ، با التفات به آن چه گذشت ، قائل به حضور دو نیما در شعر امروز هستم :
" نیمای شاعر" با استناد به شعر هایش و با التفات به تعریفی که مولفه ها و شگردها و ساز و کارهای شعرش ارائه می کند . مختصاتی که از شعر هایش بیرون می آیند و به عنوان مولفه های شعر نیما معرفی می شوند .
" نیمای نگره پرداز " به استناد نظریه هایش در کتاب های : در باره ی شعر و شاعری ، ارزش احساسات و چند مقاله در شعر و نمایش ، نامه های نیما
از بین متونی که اشاره کردیم می توان مولفه های شعر نیمایی را به دست داد . (البته خواننده ی آگاه به خوبی در می یابد که در این مبحث شعر نیما و شعر نیمایی دو مقوله اند که درعین مشابهت ها ، تفاوت هایی نیز دارند. به زعم من اما این تفاوت ها را مثلا در مقایسه ی شعر اخوان _ که سکوی پرشش ، شعر های نیماست – و شعر فروغ _ که بر نظریه های نیما تکیه دارد _ بهتر می توان دریافت .) (7)
همچنان که اخوان ثالث را می توان موفق ترین پیرو شعر نیما دانست ، فروغ فرخ زاد این عنوان را در به کارگیری نگره های نیما دارد .البته هر دو موقعیت مورد اشاره ، محتاج تعریف و صد البته محل نزاع بوده / خواهد بود .
آن چه مسلم است این که اخوان نتوانسته / نخواسته به نظریه های نیما جامه ی عمل بپوشاند . شعر اخوان به شدت به سوی حکومت وزن و ديگر عناصر شعر کلاسیک و دوری از طبیعت کلام مدنظر نیما حرکت می کند . اخوان در انتخاب واژه وسواس زیادی به خرج می دهد . به نحوی که در شعر های موفق او ، واژه ها و سطر ها قابل تغییر و جابجایی نیستند .در اين هم نشيني البته نقش وزن انكار نا پذير است . به نظر می رسد که طمانینه و تامل شعر اخوان ، جای فی البداهگی و بی حوصلگی نیما را می گیرد .ناگفته نماند که اخوان مقلد تام و تمام شعر نیما نیست . او با رویکردنحوی – واژگانی به سبک خراسانی و نيز بازخواني اسطوره ها ، نوع ديگري از شعر نیمایی می سراید که اثر انگشت شاعر را در پای خود دارد . علاوه بر این اخوان در معرفی و تبیین شعر نیما سهم عمده اي دارد . او در مقالاتی پراکنده در نشریات به دفاع از نیما و توضیح و تشریح نو آوری های او می پردازد . نیز در کتاب" عطا و لقا و بدایع و بدعت های نیما "، نگاهی کارشناسانه و فنی به شعر نیما دارد .(8) شكي نیست که اخوان یکی از بزرگترین شاعران معاصر و بلکه تاریخ ادب فارسی است ، اما از منظر مورد اشاره ی این مقال ، اخوان شاعر پيشرو /مدرني محسوب نمی شود وَ .
فروغ فرخ زاد از میان نظریه های نیما ، به یکی دو مقوله اهمیت بیشتری می دهد . یکی از آنها ، حرکت شعر به سوی روانی و سادگي نثر است ؛ یا به قول نیما نزدیک شدن به طبیعت کلام .
خواننده ی آشنا با شعر های فروغ ، می تواند شعر هایی را به یاد آورد که در عین راحتی نثر گونه اش ، جوهره ی شعری را از دست نمی دهد .
تمام روز در آيينه گريه مي كردم
بهار پنجره ام را
به وهم سبز درختان سپرده بود
تنم به پيله ي تنهايي ام نمي گنجيد
و بوي تاج كاغذي ام
فضاي آن قلمرو بي آفتاب را
آلوده كرده بود .
نمي توانستم ، ديگر نمي توانستم ...(9)
فروغ آن قدر روان و راحت می نویسد ، که علی رغم موزون بودن شعر هایش ، خواننده سنگینی هیچ وزنی را احساس نمی کند .حرکت شعر فروغ به سوی طبیعت کلام ، مثال زدنی است . در حالی که شاملو در بیشتر آثارش با باستان گرايي نحوی و واژگانی به نگارش ابوالفضل بیهقی نزدیک می شد و اخوان ، هم چنان که گفتیم حتی چند قدم به عقب بر می داشت ، سادگی و روانی شعر فروغ یک اتفاق ویژه در شعر فارسی بود و آیندگان بعد از فروغ به خوبی بر اهمیت این حضور واقف شدند . ( حرکت شعر در دهه های اخیر به سوی لحن محاوره و زبان گفتار بی تاثیر از شعر فروغ نبوده است )
البته نا گفته نماند که فروغ در این راه نه تنها بوده و نه اولین . پیش از او شاعرانی چون شیبانی ، با درکی عمیق و دقیق از نو آوری های نیما چنین شیوه ای داشته و بعد از او نیز شاعرانی چون م.آزاد و علی بابا چاهي ادامه ی کار را پی گرفتند.

--------

پانوشت :

عطا و لقاي و بدایع و بدعت های نیما ، اخوان ثالث ، انتشارات بزرگمهر ، چاپ اول 1369 ، ص152
نيما يوشيج ،در باره شعر و شاعري ، ص 7-346
همان ص 263
مجموعه كامل اشعار نيما ، تدوين سيروس طاهباز ص 512
خانه ام ابری است، دکتر پور نامداریان ، سروش،چاپ اول 1377 ،ص162
رولا ن بارت ،نقد و حقیقت ص14
البته این گزاره ناظر بر این نیست که فروغ از روی نظریه های نیما شعر نوشته . چه بسا که فروغ اصلا اطلاعی از این نظریه ها نداشته و سکوی پرش شعر های دوره ی دوم او منابع دیگری باشد همچنان که خودش ازامکانات شعر " شعری که زندگی ست " شاملو به عنوان یکی از این سکوها نام می برد . .. نظر من اما با التفات به مولفه های شعر فروغ بیان شده است .

به زعم من رد محافظه کاری اخوان در بخش هایی از این کتاب پیداست. مخصوصا آن جا که می خواهد برخی از نو آوری های نیما را در راستای شعر کلاسیک توجیه کرده ،با آوردن نمونه های مشابه از شعر قدیم ،عنوان کند که هیچ اتفاق خارق العاده ای نیفتاده است.
ديوان اشعار فروغ ، انتشارات مرواريد ، ص 378

منبع : http://www.hojum.com