غم و غربت در شعر معاصر

سیاوش کسرایی(1305- 1374) نیز چنین حسی نسبت به وطن خویش داشته است. در شعرهای پایانی و در دورانی که در اتریش به سر می­برد، شاهد بروز عاطفة نوستالژیک وی به وطن خویش هستیم که از نظر علت بروز و شیوة طرح و تصویرسازی، با غم دوری از وطن نادرپور مشابه است. کسرایی از شاعران سیاسی معاصر و معتقد و مؤمن وفادار به ایدئولوژی مارکسیسم بود. وی پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به فرانسه، شوروی واتریش مسافرت کرد و از سال 1985 دراتریش اقامت کرد و در همان­جا زندگی را بدرود گفت. رک: (عابدی،1379: 15-32) در دفتری که پس از مرگ شاعر و به نام «هوای آفتاب» به چاپ رسید،کسرایی در قالب تصویرهای شعری از سرخوردگی­های خود در قبال سرسپردن به ایدئولوژی کمونیسم و پوچ و واهی بودن امیدهایی که روزگاری نسبت به آن­ها ایمان متقن داشت، سخن گفته است در این میان غم دوری از وطن و سرزمین مادری در روزگار تنهایی و بیماری شاعر مزید بر علت شده بود. به همین علت­ها، دفتر«هوای آفتاب» کسرایی از نظر عاطفة شعری از قوی­ترین مجموعه­های اوست: وطن! وطن!/ نظرفکن به من که من/ به هر کجا غریب­وار/ که زیر آسمان دیگری غنوده­ام،/ همیشه با تو بوده­ام/ ... / وطن! وطن!/ تو سبز جاودان که من/ پرنده­ای مهاجرم که از فراز باغ با صفای تو/ به دوردست مه­گرفته پرگشوده­ام.(کسرایی، 1386: 686-689)

ملال ابرها و آسمان بسته و اتاق سرد/ تمام روزهای ماه را/ فسرده می­نماید و خراب می­کند/ و من به یادت ای دیار روشنی- کنار این دریچه- دلم هوای آفتاب می­کند.(همان: 766) 

مهدی اخوان ثالث: اخوان ثالث از بزرگ­ترین و اثرگذارترین شاعران معاصر بوده­ است. وی در سال 1307در توس به دنیا آمد و در سال 1369 در تهران از دنیا رفت و در کنار آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شد. زمانی دکتر شفیعی­کدکنی شعر او را معادل شعر امروز ایران قلمداد می­کرد:«سخن بر سر شعر امید است، یعنی شعر امروز فارسی...»(ناگه غروب کدامین ستاره،1370: 9-10) اگر بخواهیم دو ویژگی اصلی شعر اخوان را در دفترهای مهم شعر او یاد کنیم، استفاده از زبان کهن خراسانی (آرکائیسم) و رویکرد جدی به اسطوره­ها و گذشتة باستانی ایران است. دکتر شفیعی­کدکنی در خصوص ویژگی اخیر می­گوید:«یکی از برجسته­ترین خصوصیات شعر اخوان، مسئلة گرایش به اساطیر و ویژگی­های زندگی ایرانی است و در یک کلمه خلاصه کنم: رنگ ایرانی شعر و این خصوصیت از دو سوی قابل بررسی است: نخست، اصل اطلاع از میتولوژی غنی و سرشار ایرانی و تأثر ازگذشتة دیرسال و دیگر برداشت این مسایل و نوعی تلقی آن­هاست و آن همه ستایش که نثار مزدک و زرتشت می­کند، نتیجة همین پیوند روحی با آن جهان از دست رفته است.»( شفیعی­کدکنی، [بی­تا]: 58)آرکائیسم در شعر اخوان جنبه­های بسیار متنوعی دارد. منتقدان به این رویکرد اخوان نظرهای گوناگونی ابراز داشته­اند. رضا براهنی، دربارة واژگان کهن به کاررفته در شعر اخوان نوشته است:«... اگر قرار باشد با این قبیل غرایب، شعر معاصر گفته شود به چه دلیل کوشیده­اند شعر معاصر را از قید مصراع­بندی محدود و قافیه­سازی عقب­مانده و ناشی از تحجر دور کنند؟اگر قرار باشد با این کلمات شعر را در چارچوب تعقید خفه بکنیم چرا برنگردیم و همان محدودیت­های سابق را بر شعر نپذیریم؟...»(براهنی،1371: 2/ 1015)

دو ویژگی شعر اخوان، یعنی باستانگرایی(آرکائیسم) و اسطوره­پردازی در عین حال دو نمود غم غربت در شعراو است. به نظر می­رسد عمده­ترین دلیل رویکرد اخوان به ایران کهن، در کنار عوامل دیگر، بازسازی ایران باشکوه قدیم(البته در نظرشاعر) باشد همان چیزی که اخوان ثالث آن را به مثابه دارویی برای دردهای درمان­ناپذیر حاصل از سرخوردگی و شکست سیاسی پس از کودتای 28 مرداد 1332 به کار گرفت. اخوان ثالث یکی از هواداران جدی حزب توده در ایران بود. پس از کودتای 28 مرداد و شکست جبهة ملی به رهبری مصدق، ضربة سنگینی بر روح شاعر حساس و ملی­گرا وارد آمد. با آ­ن­که تخلص«امید» داشت ناامیدترین و تاریک­ترین شعرها را سرود تا جایی که او را« شاعر شکست» نامیدند. زنده­یاد محمد مختاری،در تحلیل طرح شکست در شعر اخوان می­نویسد:«کاراکتر شکست در شعر اخوان، نشان دهندة آن است که طرح شکست به جای آن­که در محدودة یک اعتراض سیاسی بماند اساساً به عرصة اعتراض به هستی، جهان، زندگی و سرنوشت انسان گراییده است. این اندیشیدن در شکست، نوعی اندیشیدن در نفی است... طرح شکست در شعر اخوان یک نوع جهان­شناسی است. یک گرایش در نفی هستی است و از شکست و تنهایی اجتماعی در یک دوران سیاسی آغاز می­شود اما به شکست و تنهایی بشری در کل جهان می­انجامد.»(مختاری، 1372 :455-456)

درخصوص گرایش اخوان ثالث به ایران باستان چه در طرز به کارگیری زبان و چه نحوة به کارگیری اساطیر و آیین­های مربوط به ایران، دو دیدگاه می­توان داشت: اول اینکه با بررسی و تحلیل جزئیات شعر، واژگان، نحو و سایر اجزای زبان، تصویرهای شعری او را از دیدگاه سبک­شناسانه تجزیه و تحلیل کرد. بدیهی است که هر شاعری در تصویرسازی­های خویش از انبوهی از واژگانی که در محیط زندگی او وجود دارند، ذهنیت و وابستگی­ها و علایقی که دارد بهره می­برد به این مسئله در ادبیات رنگ محلی یا اقلیمی شاعرگفته می­شود. در شعر اخوان نیز بخشی از علت به کارگیری زبان کهن خراسانی معطوف به این مسئله است. در دیدگاه دوم، می­توان انگیزة شاعر را از به کارگیری این عناصر جستجو کرد. به حق یا ناحق، اخوان را شاعر شکست نامیده­اند. البته چنان­که بعضی از منتقدان نیز یادآوری کرده­اند، شکست در اندیشة اخوان معلول یک علت و آن­هم کودتای 28 مرداد نیست. وی در زندگی فردی و در مقطع­های مختلف آن دچار شکست، سرخوردگی، مصیبت از دست دادن عزیزان و چیزهای که باعث فرسایش روح می­شود، شده بود. با در نظر گرفتن تمام این مسایل به نظر می­رسد که نوعی گرایش بنیادی به سوی اسطوره­ها و گذشتة با شکوه ایران باستان در پناه پهلوانانی مانند رستم، توس، پشوتن، برزو و دیگران وجود داشته باشد. شگرد اخوان تأسیس مدینة فاضله­ای نه در مکان و زمان نامعلوم بلکه با افراد و زمانی که به نوعی همه با آن­ها آشنا هستند است. روان و اندیشة اخوان ثالث دست به یک نوع جابه­جایی میان زمان حال و گذشتة فردی شاعر با جهان آرمانی و پهلوانی گذشته زده است. می­توان گفت که هرچیزی که شکست(چه سیاسی و چه غیر سیاسی) از اخوان گرفته و روح سرکش و رفیع او را تحقیر کرده، او با ترسیم ایران باستان در اندیشه و شعر خود جایگزینشان کرده است. مکان و زمانی که انسان­ها با قدرت بدن و اندیشة خود هر ناممکنی را ممکن می­ساختند. و در این میان مهم­تر از همه، دل بستن او به پهلوانانی است که در کیش مزدیسنا از جاودانان محسوب می­شوند و روزگاری ظهور خواهند کرد. مانند بهرام ورجاوند: نشانی­ها که می­بینم در او بهرام را ماند/ همان بهرام ورجاوند/ که پیش از روز رستخیز خواهد خاست/ هزاران کار خواهد کرد نام­آور.(اخوان، 1386، از این اوستا: 19) البته او در این کار افراط کرد و تا جایی پیش رفت که در اندیشة او منجر به شکل­گیری آیین غریبی چون«مزدشتی»[7] شد. در این بازسازی نباید از قدرت تداعی کنندة واژگان کهن خراسانی غافل بود. مقصود این است که اخوان با دو ابزار واژگان(و درکل زبان) کهن خراسانی و اساطیر و گذشتة پهلوانی ایران، پناه­جای خویش را ساخته است. واژگانی مانند: انیران، ژاغر، مخلب، خندستان، بیور، دودیگر، بادافره، برادندر، برسری، بنامیزد، باراومند و هزاران واژه و ترکیب و اصطلاح از این دست: بار دیگر خویشتن برخاست/ تکه­تکه تخته­ای، مومی به هم پیوست/ در خیالش گفت: دیگر مرد/ رخش رویین برنشست و رفت سوی عرصة ناورد، گفت راوی: سوی خندستان...(همان: 30)؛ هزار همره گشت وگذار یک روزه/ هزار مخلب و منقار دست شسته ز کار/ هزار همسفر و هم­صدای تنگ­جبین،/ هزار ژاغر پرگند و لاشه و مردار( همان، 1386، آخر شاهنامه: 54)

درپایان نکته­ای را دراین خصوص باید تذکر داد، در ذهن و زبان اخوان نسبت به ایران همیشه نوعی تناقض وجود داشته که حاصل حبّ و بغض توأمان او نسبت به وطن خویش است او از طرفی ایران را، ایران شکست­خورده در کودتا را،«باغ بی­نجابت»و با تعبیرهایی از این دست، می­نامید: به عزای عاجلت ای بی­نجابت باغ/ بعداز آن­که رفته باشی جاودان بر باد/ هرچه هرجا ابرِخشم از اشک نفرت باد آبستن/ همچو ابرحسرت خاموش بار من.(همان: 100)

و از طرف دیگر مدام آیین­ها، ارزش­ها و حتی مقدسات مذهبی گذشتة ایران را در پیش چشم خود داشت: -"... جوانمردا! جوانمردا!/ چنین بی­اعتنا مگذر/ تو را با آذر پاک اهورایی دهم سوگند!/ بدین خواری مبین خاکستر سردم.(همان، 1386: سه کتاب: 63)؛ با شمایم، ای برآیین بهی مردم/ ای نشانی­تان سه نیک اورمزدی/ ایزدی، بافرّهی مردم! (همان، 1386، سواحلی: 107)؛ چنین بادا که شهزاده در آن چشمه بشوید تن/ غبار قرن­ها دلمردگی از خویش بزداید/ اهورا و ایزدان و امشاسپندان را/ سزاشان با سرود سالخورد نغز بستاید.(همان، 1386، از این اوستا: 24)

و سرودم شعله­ور می­گشت/ - آتش، ای آتش!/ ای همیشه تابناک، ای هرگزی سرکش!/ به درخت و سبزه، خاک و باد/ و به آب روشنا سوگند! (همان، 1386، سواحلی: 103)

این تناقض­ها بخش بزرگی از اندیشة او را دربارة سرزمین مادریش به خود اختصاص داده بود.

نتیجه­گیری:

نوستالژی یا غم غربت، یکی از موضوع­های مهم شعر معاصر است، بسیاری از تصویرهای شعری و عاطفه واحساسی که به شکل­گیری ایماژها انجامیده مربوط به همین عامل است. غم غربت، حالت روانی است که جنبة عاطفی واحساسی شعر معاصر را تقویت کرده است. بروز عاطفة نوستالژیک، هرچند از ناخودآگاه شاعر نشأت می­گیرد، وسیلة ابرازها و شگردهای تصویرسازی­های شاعران بر پایة آن بسیار متنوع است. در میان پنج شاعری که به عنوان شاهد انتخاب شده است، کلی­ترین شکل نوستالژی به صورت«اعتراض» نسبت به وضعیت و موقعیت موجود بیان شده است. در شعر منوچهرآتشی، عامل معطوف به غم غربت، مدرنیته و مخصوصاً مدرنیسم جهانی است. واکنش وی در برابر وحشت تمدن و صنعت بی­رحم، رجوع به دوران کودکی و اقلیم جنوب است. نوستالژی روستا، در دوره­ای از اشعار آتشی، مخصوصاً سه دفتر نخستینِِ آهنگ دیگر، آواز خاک و دیدار در فلق، پررنگ است ولی بعدها در برابر غم غربت حاصل از مدرنیته رنگ می­بازد و دیگر شهری، غیر از دشتستان یا بوشهر نیست که در برابر محیط جنوب قرار می­گیرد، بلکه جغرافیایی به وسعت جهان و وسعت بی­انتهای تمدن است که او را به سمت کودکی و وطن(اقلیم جنوب) سوق می­دهد. غم غربت در شعر نادرپور عمدتاً دلیل اجتماعی و سیاسی دارد، غم او غم دوری از وطن است که به سبب تغییر اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی ایران، دیگرامکانی برای زندگی در ایران برایش مقدور نیست. دربارة سیاوش کسرایی نیز وضع بدین منوال است. انگیزة معطوف به نوستالژی فروغ فرخزاد، فردی و اجتماعی است و دست آخر اخوان ثالث را مسایل اجتماعی- سیاسی، مقایسة زمان حال و گذشتة باشکوه ایران به سمت و سوی غم غربت سوق داده است. آتشی برای گریز از وحشت تمدن، به قول خودش«دنده عقب» رفت و به «پیالة شیرخام»پناه برد، اخوان ثالث نیز برای گریز از وحشت اوضاع اجتماعی و شخصی خویش دنده عقب تاریخی رفت و در شعر خود ایران باستانی دیگر خلق کرد. در نهایت این نکته را باید افزود که، مفهوم عمومی نوستالژی با غم دوری از وطن و رجوع به گذشته گره خورده است و عمدتاً این دو واژه یکدیگر را تداعی می­کنند، درحالی که در شعر معاصر این مسئله در درجة دوم اهمیت قرار دارد و محرک اصلی عاطفة نوستالژیک، وضعیت انسان در جهان معاصر و تحولات و تغییرات آن و تأثیری است که بر زندگی انسان امروزی گذاشته است.

پی­نوشت­ها:

1- نوستالگیا، واژه­ای روسی در برابر نوستالژی فرانسوی به معنی غم غربت، غمی است که یک روس دور از خانه و میهن خویش احساس می­کند. موضوع اصلی این فیلم ترجمه­ناپذیر بودن اشعار آرسنی تارکوفسکی،پدر آندری تارکوفسکی، به زبان ایتالیایی است و از این راه، غم غربتی است که گریبان شاعر را می­گیرد. رک: (تارکوفسکی، 1382: 408)

2- این فیلم به کارگردانی تارکوفسکی و با فیلمنامة تونینوگوئرا وآندری تارکوفسکی در سال 1982 در ایتالیا فیلمبرداری شد.

3- دبستان گلستان، مدرسه­ای بود که آتشی دوران تحصیل ابتدایی خود را در آن جا گذرانید. رک: (تمیمی، 1378: 3)

4- شَروه، یعنی غمگین خواندن. جنوبی­ها ترانه­های فایز دشتستانی را به آهنگ شروه می­خوانند.

5- گزدان، به جنگل گز در دشتستان گفته می­شود.

6- برای اطلاع بیشتر با روحیات و زندگی فروغ، رک: (جلالی، 1376: 10-39)

7- بهایی نیست پیش من نه آن مس را نه این به را/ که من با نقد مزدشتی بهای دیگری دارم (اخوان ثالث، 1386،سه کتاب،21) مزدشتی، مسلکی است که از ترکیب« مزدک» و «زرتشت» به وجود آمده است. اخوان ثالث در جاهای مختلف به شرح و تفصیل این مسلک پرداخت. افراد زیادی بر این مسلک و اندیشه­ی افراطی اخوان ثالث نقد نوشته­اند. دکتر شفیعی­کدکنی نیز در مقاله­ی«اخوان، اراده­ی معطوف به آزادی» نقدی بر آن نوشته است. رک: (کاخی،1370: 273)

منابع:

آتشی، منوچهر.(1365). گزینه اشعار، تهران: مروارید.

ــــــــــ .(1386). مجموعه اشعار، تهران: نگاه.

آشوری، داریوش.(1381). فرهنگ علوم انسانی، تهران: مرکز.

اخوان ثالث، ‌مهدي.(1386).آخرشاهنامه،‌ تهران: زمستان.

ـــــــــــــ . (1386). از اين اوستا، تهران: زمستان.

ـــــــــــــ .(1386). سواحلي، تهران: زمستان.

ـــــــــــــ . (1386). سه­كتاب، تهران: زمستان.

اصیل، حجت­الله.(1381). آرمان­شهر در اندیشة ایرانی، تهران: چشمه.

الیاده، میرچا.(1374). اسطوره، رویا، راز، ترجمة رویا منجم، تهران: فکرروز.

باطنی، محمدرضا وگروه نویسندگان.(1368).واژه­نامة روانشناسی و زمینه­های وابسته،تهران: فرهنگ معاصر.    

براهنی، رضا.(1371). طلا در مس، تهران( ناشر): نویسنده.

تارکوفسکی، آندری.(1382). پنج فیلمنامه، تهران: نشرنی.

تمیمی، فرخ.(1378). پلنگ درة دیزاشکن، تهران: ثالث.

جلالی، بهروز.(1376). در غروبی ابدی، تهران: مروارید.

رویایی یدالله.(1340).«پیوند شعر و زندگی»، راهنمای کتاب، شمارة 8 ،733-738 .

سپهری، سهراب.(1380). هشت کتاب، تهران: طهوری.

سلحشور، یزدان.(1380). درآینه، تهران: مروارید.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا.(1381). ادوار شعر فارسی، تهران: سخن.

ــــــــــــــــــ .(بی­تا)."از این اوستا"، راهنمای کتاب، سال 9، شمارة 1، 57-61.

عابدی، کامیار.(1379). شبان بزرگ امید، تهران: کتاب نادر.

فرخزاد، فروغ.( 1379). دیوان اشعار، به کوشش بهروز جلالی، تهران: مروارید.

کاخی، مرتضی[گردآورنده].(1370).باغ بی­برگی، یادنامة مهدی اخوان ثالث، تهران: ناشران ایران.

کادن،جی.ای.(1380). فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.

کالینکیوس، الک.(1382). نقد پست مدرنیسم، ترجمة اعظم فرهادی،تهران: نیکا.

کسرایی، سیاوش.(1386). مجموعه شعرها، تهران: کتاب نادر.

مختاری، محمد.(1372). انسان در شعر معاصر، تهران: توس.

ـــــــــــ .(1378). منوچهر آتشی، تهران: توس.

نادرپور، نادر.(1338). سرمة خورشید، تهران: مروارید.

ـــــــــ . (1356). شام بازپسین، تهران: مروارید.

ـــــــــ .(1381). مجموعه اشعار، تهران: نگاه.

گرد آورنده ؟